Στο σύγχρονο μεταβαλλόμενο περιβάλλον που έχει επιφέρει ο «καπιταλισμός -καζίνο», τα δημόσια συνταξιοδοτικά συστήματα αντιμετωπίζουν, λόγω των δημογραφικών κυρίως εξελίξεων, αλλά και της κακοδιαχείρισης και κατασπατάλησης των αποθεματικών τους, σημαντικές προκλήσεις που οδηγούν σε μεταρρυθμίσεις πολλά από τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. και σε επανεξέταση τις βασικές προτεραιότητες και τα εργαλεία πολιτικής για τις συντάξεις.
Η γενικευμένη τάση είναι, οι παλαιοί οριζόντιοι διαχωρισμοί των κοινωνικοασφαλιστικών τύπων (Bismarck,Beveridge), να προσαρμοστούν στο πολυεπίπεδο μοντέλο των τριών πυλώνων στο πλαίσιο του οποίου, σύμφωνα με το ευρωπαϊκό μοντέλο κατάταξης των συνταξιοδοτικών παροχών, η δημόσια σύνταξη (1ος πυλώνας) συμπληρώνεται από την επαγγελματική (2ος πυλώνας) και την ιδιωτική σύνταξη μέσω ασφαλιστήριων συμβολαίων (3ος πυλώνας).
Επιχειρώντας ένα ορισμό θα λέγαμε ότι «επαγγελματικά συστήματα θεωρούνται εκείνα που έχουν ως αντικείμενο (στο πλαίσιο μιας επιχείρησης ή ομάδας επιχειρήσεων, ενός οικονομικού κλάδου ή επαγγελματικού ή διεπαγγελματικού τομέα) τη χορήγηση, στους εργαζόμενους, μισθωτούς ή ελεύθερους επαγγελματίες, παροχών που θα προορίζονται να συμπληρώνουν ή να υποκαθιστούν τις παροχές των εκ του νόμου συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης, είτε η υπαγωγή στα συστήματα αυτά είναι υποχρεωτική, είτε προαιρετική». Τα συγκεκριμένα συστήματα δηλαδή ανάγονται σε συμπληρωματικό μηχανισμό κάλυψης τυποποιημένων κινδύνων (2ος πυλώνας) ο οποίος επιθυμεί να επεκτείνει το επίπεδο συνταξιοδοτικής προστασίας που εξασφαλίζουν τα δημόσια συστήματα (1ος πυλώνας).
Με βάση τις προτάσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας(1994) τα επαγγελματικά συστήματα κάλυψης υφίστανται ταυτόχρονα σε υποχρεωτική (2ος πυλώνας) ή προαιρετική βάση (3ος πυλώνας) και η αρχική τους μέριμνα ήταν να παρέχονται ως επί το πλείστον από τους εργοδότες, μέσω Σ.Σ.Ε. ή συμφωνιών, με σκοπό ουσιαστικά να προσελκύσουν και να δώσουν κίνητρα παραμονής στους εργαζόμενους, κυρίως υψηλόμισθους.
Τα τελευταία χρόνια, τα κράτη-μέλη προωθούν το θεσμό των επαγγελματικών συστημάτων στο πεδίο της συνταξιοδοτικής προστασίας καθώς η λειτουργία των επαγγελματικών ταμείων έχει σημαντική και μακροχρόνια επίπτωση στη λειτουργία και στην ανάπτυξη των εγχώριων αγορών αλλά και της ευρωπαϊκής χρηματοπιστωτικής αγοράς. Εξαιτίας του μακροχρόνιου προσανατολισμού τους, τα επαγγελματικά συστήματα συμβάλλουν μεν φαινομενικά στην αύξηση της αποταμίευσης, αλλά κυρίως στοχεύουν στην … «εύρυθμη» λειτουργία των αγορών χρήματος και κεφαλαίων και κατ΄ επέκταση στην ανάπτυξη της ευρωπαϊκής οικονομίας.
Ειδικότερα σύμφωνα με την παγιωμένη νεοφιλελεύθερη αντίληψη, η λειτουργία των επαγγελματικών ταμείων αυξάνει από τη μία τη συνολική αποταμίευση, όμως κύρια αποστολή της, είναι τα συγκεκριμένα συστήματα να συνεισφέρουν πόρους στη χρηματοδότηση των επενδύσεων και στην ανάπτυξη της οικονομίας! Περίπου δηλαδή τα νεοφιλελεύθερα ολοκληρώματα σε παγκόσμιο επίπεδο (ΟΟΣΑ, ΔΝΤ, Παγκόσμια Τράπεζα κλπ),για να ξεφύγουν από την βαθιά κρίση του καπιταλισμού, επιχειρούν να επαναλάβουν αυτό που συνέβη στην Ελλάδα την δεκαετία του 1950, όταν με το νόμο Μαρκεζίνη, τα αποθεματικά των ταμείων χρησιμοποιήθηκαν για την ανάπτυξη της βιομηχανίας, της βιοτεχνίας και των γεωργικών εκμεταλλεύσεων με τα γνωστά αποτελέσματα που βίωσαν οι συνταξιούχοι την τελευταία μόλις δεκαετία.
Ο αντίλογος είναι ότι ως συμπληρωματικός μηχανισμός των δημόσιων συνταξιοδοτικών συστημάτων, τα συγκεκριμένα συστήματα αντιμετωπίζονται παράλληλα και ως μια εν δυνάμει πηγή εισοδήματος των συνταξιούχων στο πλαίσιο των τριών πυλώνων συνταξιοδοτικής προστασίας, με σκοπό την ενίσχυση του εισοδήματος των ηλικιωμένων κατά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο και κατ΄ επέκταση τη διατήρηση του βιοτικού τους επιπέδου και μετά τη συνταξιοδότηση.
Τελικά και χωρίς διάθεση δαιμονοποίησης του θεσμού, σε συνθήκες οικονομικής κρίσης τα επαγγελματικά ταμεία είναι αδύνατο να λειτουργήσουν με ασφάλεια και αποτελεσματικότητα. Δεν υφίσταται ακόμα το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο στη χώρα μας, το οποίο θα πρέπει να περιλαμβάνει ισχυρό πλαίσιο εποπτείας και πολύ αυστηρούς και περιορισμένους κανόνες επενδύσεων, καθώς η παροχή των φορολογικών κινήτρων που απολαμβάνουν τα συστήματα αυτά κρύβουν κινδύνους για το εισόδημα των ηλικιωμένων σε συνθήκες ανοιχτής αγοράς. Η εύρυθμη λειτουργία του θεσμού της επαγγελματικής συνταξιοδότησης μπορεί να συμβάλλει στην ενίσχυση της συνταξιοδοτικής προστασίας και του εισοδήματος των ηλικιωμένων μόνο με όρους αυτοδιαχείρισης των κεφαλαίων από τους εργαζόμενους, με αυστηρή εποπτεία από κρατικά όργανα ή ανεξάρτητες αρχές(Βρετανικό μοντέλο) και ακόμα πιο αυστηρή λογοδοσία.
Για το λόγο αυτό οι επαγγελματικές συνταξιοδοτικές παροχές μπορούν να αναπτυχθούν υπό προϋποθέσεις, χωρίς ωστόσο να τίθεται υπό αμφισβήτηση η σημασία των δημόσιων συστημάτων ασφάλισης όσον αφορά την ασφάλεια, τη βιωσιμότητα και την αποτελεσματικότητα της κοινωνικής προστασίας, η οποία θα πρέπει να διασφαλίζει ένα αποδεκτό και αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο κατά το γήρας και να αποτελεί συνεπώς το επίκεντρο του στόχου της ενίσχυσης του ευρωπαϊκού κοινωνικού προτύπου.
Ο Διονύσης Τεμπονέρας είναι εργατολόγος-δικηγόρος
